Twee maanden voor haar dood begon Anna aan een nieuwe opleiding. Zelfs toen na een maand duidelijk werd dat haar laatste fase was aangebroken, liet ze de lessen doorgaan: de laatste nog geen week voor haar overlijden. Over lifelong learning gesproken…
Wanneer iemand vroeg waarom ze zich daar nu nog mee bezighield, gaf ze het enige antwoord dat ergens op sloeg: ‘Omdat ik het nódig heb’.
Maar ze vertelde er niet altijd bij waarom ze het nodig had.
Anna had het einde al een tijdje voelen naderen: ze wist dat een miraculeuze doorstart zoals eerder er nu niet meer in zou zitten. Ze voelde dat haar “bonustijd” er bijna op zat. Ze had dat al aangegeven in een blog over afscheid nemen en spijt voorkomen maar ik hoorde haar niet. Wilde haar niet horen. Zo lang er leven is, is er hoop en mijn hoop was gevestigd op de immuuntherapie waarvoor ze onverwachts nog in aanmerking kwam.
Maar Anna wist wel beter.
Ze wist dat hoop niets méér is dan vermomde angst: wanneer je hoopt dat iets gebeurt, ben je eigenlijk gewoon bang dat het niet gebeurt. Hoop en angst had ze daarom al achter zich gelaten, net als spijt en schaamte.
Anna zag het zo: al die emoties – gevoelens die wij zorgvuldig moeten balanceren omdat we er nog zijn – had zij niet meer nodig. Ze wilde licht bepakt aan de volgende fase van haar reis beginnen – met alleen nog liefde in haar koffertje. Maar twee dingen die er óók in bleken te zitten, waren kwaadheid en onveiligheid. Ook die wilde ze nog kwijt voordat ze vertrok.
En dáárbij kon ik haar niet helpen, hoe hard ik het ook probeerde. Het was een moeilijke periode, voor ons allebei. ‘Ik weet het niet hoor, of ik vredig sterf als het erop aan komt,’ schreef ze dan ook vertwijfeld.
Waar Anna wél iets aan dacht te hebben, was een methode die ze “systemische coaching” noemde. Ik begreep toen nog niet wat dat inhield, maar dat veranderde door een bijzonder voorval.
Tijdens een controle in september 2017 bleken Anna’s bloedwaarden serieus verkeerd te zijn en moest ze direct voor enkele dagen opgenomen worden. Ik durfde niet naar huis te rijden: te ver weg in geval van nood. Maar in heel Maastricht was geen enkele hotelkamer vinden: het was vrijdagavond en er was dat weekend blijkbaar iets te doen. Airbnb dan maar: de dichtstbijzijnde vrije kamer lag in België op een halfuur rijden.
Tot mijn verbazing bevond die zich aan het idyllische riviertje de Berwijn, in een gerestaureerde watermolen die nu dienstdoet als B&B en seminarcentrum. Toen ik de eigenaar complimenteerde met zijn accommodatie, bedankte hij me en voegde toe: ‘De rustige omgeving is ideaal voor de systemische coaching die we hier doen’. Hoewel ik geen zin had in een gesprek was mijn interesse gewekt: dit was waar Anna het eerder over had.
De eigenaar, een gepensioneerde arts, nam me mee naar zijn bibliotheek over het leven – van Aristoteles tot Zukav – en vertelde me over hoe zijn aandacht was verschoven van het alleen het lichaam naar ook de ziel. Hij vertelde over zijn terminaal zieke dochter. Hij vertelde over hoe mensen naar zijn watermolen komen om te leren omgaan met verlies.
En ik vertelde hem ons verhaal.
Tot diep in de nacht praatten we over leven, dood en de connecties tussen mensen. Hij nodigde me uit om in de ochtend deel te nemen aan een zogenaamde ‘opstelling’: één van de tools uit de gereedschapskist van systemisch coachen. Ik bedankte: ‘Misschien een andere keer. Zodra ze wakker is, ga ik naar mijn vrouw’.
Maar Anna was me vóór. Vroeg in de ochtend belde ze me om te vertellen dat ze zich onverwachts goed voelde. Dat ik rustig aan kon doen. En, nadat ik haar vertelde over de plek waar ik was terechtgekomen, dat ik maar op de uitnodiging in moest gaan: ‘Al kijk je alleen maar even’. Dus dat deed ik.
Raar vond ik het, maar ook boeiend. Er gebeurde iets in de ruimte: de deelnemers leken door het rollenspel verder te komen dan met alleen gesprekken mogelijk was. Not my cup of tea, dacht ik nog, maar dankzij die ochtend begreep ik tenminste wat het inhield.
Het begrip systeem kende ik vooral uit mijn universitaire onderzoek naar duurzame innovaties. Zo complex als de definitie dáár was geweest, zo eenvoudig was ‘ie hier: een systeem is een groep van twee of meer elementen met onderlinge relaties. Meestal zijn die elementen mensen: bijvoorbeeld je familie of de afdeling waar je werkt. Wanneer er problemen spelen in zo’n systeem, kan het nuttig zijn om te kijken naar de verschillende krachten die erop werken en of die in balans zijn.
Eén manier om dat inzichtelijk te maken, is door het systeem op te stellen: alle relevante elementen – mensen dus maar ook concepten zoals een ziekte – worden dan verbeeld door zogenaamde representanten. Dat kunnen andere deelnemers aan de sessie zijn, of bij gebrek daaraan ook willekeurige objecten.
Het begon me te dagen waarom Anna dit interessant vond. Nee, niet interessant: nódig.
Naar het instituut in de watermolen zijn we niet meer teruggekeerd. Anna werd na enkele dagen ontslagen en we mochten weer naar huis. Systemisch coach Willem woonde dichterbij en werd aanbevolen door iemand die Anna vertrouwde. Ze ging er naartoe voor een enkele sessie, maar Willem dacht dat ze meer zou hebben aan de integrale opleiding tot systemisch coach.
In oktober begonnen we eraan, samen. De reis werd Anna al snel te zwaar en de coach besloot daarop om wekelijks naar ons toe te komen voor een intensief, op onze situatie toegespitst programma. Zelfs toen Anna haar bed niet meer uit kon en voortdurend pijn had, wilde ze doorgaan.
En ik ben haar eeuwig dankbaar dat ze daarop aandrong.
We waren namelijk allebei fysiek en emotioneel helemaal op. Anna van vier jaar voortdurend gehannes aan haar lijf en ik van vier jaar voortdurende zorgen aan m’n kop. Van Willem leerden we dat in ons eigen kleine systeempje met name de balans tussen geven en nemen ernstig verstoord was.
Want in mijn rol als mantelzorger gaf ik alles wat ik had, en Anna deed hetzelfde met de beperkte energie die ze nog kon opbrengen. We gaven tot we een ons wogen, maar helaas gaven we allebei precies niet datgene wat de ander wilde nemen: ik kon haar niet langer veilig doen voelen en zij kon mij niet langer troosten.
Ineens zag ik in dat onze levenspaden al een beetje van elkaar verwijderd waren.
Maar de vork in onze paden, die meer dan tien jaar parallel hadden gelopen, lag niet op het moment van haar afscheid – zoals dat achteraf vaak geschetst word. Ook niet op het moment dat Anna bedlegerig werd en voor alles afhankelijk van mij en haar ouders. En zelfs niet op die vijfde december toen Anna werd opgegeven en de zorg in de terminale fase werd overgedragen aan de huisarts.
Ik realiseerde me dat het al eerder was begonnen, heel geleidelijk. En, belangrijker, dat dat juist was. Niet goed. Niet fijn.
Maar juist.
Dát was wat Anna me had willen vertellen maar waarvoor ze de woorden niet had kunnen vinden. Zoals Anna uiteindelijk zelf schreef op haar rouwkaart, liepen we nog steeds écht naast elkaar, hand in hand. Maar de afstand tussen ons was al wat toegenomen. En moest onherroepelijk groeien. ‘Het is een gemiste kans als afscheid aankomt op de laatste momenten,’ had Anna al eens geschreven. En goddank begreep ik nét op tijd wat ze bedoelde.
Op 18 december 2017 liet onze coach Anna drie willekeurige objecten kiezen die haar verstand, haar lichaam en haar ziel verbeeldden. Vervolgens sprak Anna de objecten met volle overtuiging toe:
‘Dag verstand,’ zei ze tegen een pakje flosdraad. ‘Ik ben bezig afscheid van je te nemen. Dat wil je niet, maar het gaat toch gebeuren.’
‘Dag lichaam,’ zei ze tegen een lolly. ‘Ik ben bezig afscheid van je te nemen. Dat wil je niet, maar het gaat toch gebeuren.’
‘Dag ziel,’ zei ze tegen een kaarsje. ‘Van jou neem ik nooit afscheid. Want jij bént mij. Dankjewel daarvoor.’
Ik haalde uit die oefening zeker zoveel als Anna. Net als in die watermolen enkele maanden eerder gebeurde er iets. Met Anna. Met mij. Met ons samen. Het bleek onze laatste les te zijn, want zes moeilijke dagen later overleed ze.
Sindsdien heb ik vaak teruggedacht aan onze momenten met coach Willem. Ik zie ons daar nóg zitten: Anna in kleermakerszit op bed, aandachtig luisterend, en ik op de bank ernaast met m’n aantekeningen.
Ik vond in zijn lessen nooit de troost waarop ik had gehoopt, maar leerde wél om mijn verdriet te omarmen. Zijn lessen wisten Anna’s gevoelens van kwaadheid en onveiligheid niet weg te nemen, maar ze leerde wél om ze te aanvaarden – zoals ze dat met haar ziekte al lang gedaan had.
Soms krijg je niet wat je wilt, maar wat je nodig hebt.
Een tijdlang heb ik het intens verdrietig gevonden dat Anna de opleiding niet heeft kunnen afronden. Dat is spijt, meende ik haar dan te horen zeggen. Laat het los. Pas nu, precies een jaar na haar uitvaart, begrijp ik het: Anna had van de opleiding precies datgene opgepikt wat ze nodig had. Ze had genoeg geleerd. Ze was, op alle mogelijke manieren, klaar.
En op die onmogelijke kerstavond slaagde ze voor haar laatste, belangrijkste examen.
Wat ben ik trots op je, lieve schat.
UPDATE 15/6/2019: een halfjaar na het schrijven van dit blog en anderhalf jaar nadat onze opleiding onderbroken werd door Anna’s overlijden heb ik deze opnieuw gedaan en deze keer afgerond. Ik was bijzonder geroerd toen Willem mij tijdens de afsluitingsceremonie óók een postuum diploma voor Anna overhandigde. Het moge duidelijk zijn dat ik deze opleiding van harte aanbeveel. Als je interesse hebt, kun je hier meer informatie vinden.
Door: Bram
aanvaarden, familie-opstelling, loslaten, rouw, systemisch
Related posts
beste Bram,
zelfreflectie is een mooi woord ikzelf gebruik het te weinig, en als ik mijn hoofd scheef houdt dan geef ik het al snel op om de titels van de boeken te lezen, zit er een toppr tussen?
Dan houik mij aanbevolen , iikzelf heb al twintig jaar adca Sca-3 een soort vannlangzame ALS. Ikzelf hou graag de eigen regie, zo/al doende
probeer ik mij “staanse” te houden.
GRoet,
ROB (57)
Beste Rob,
Wat een leuke vraag! Het zijn een aantal van de boeken die mij door het laatste jaar heen hebben gesleept. Veel werken over omgaan met rouw. Mijn belangrijkste les eruit was eigenlijk: er is niet één manier om het te doen en als iemand je vertelt dat dat wél zo is, hebben ze het mis.
Dat gezegd hebbende kan ik 2 van de titels wel aanraden. De eerste is ‘Vingerafdruk van verdriet’ van Manu Keirse. Het is een boek over ‘chronische rouw’: misschien is het zelfs relevanter voor jou dan voor mij. Rouw waar je niet overheen groeit is volgens de auteur iets wat minder van toepassing is op het verliezen van een partner (zoals in mijn geval), en juist meer op het verliezen van je beeld van hoe je je toekomst voor je zag (bijvoorbeeld bij de geboorte van een gehandicapt kind of bij de diagnose van een ernstige ziekte bij jezelf).
De tweede aanrader van dat plankje is toch wel ‘De kunst van controleverlies’ van Jules Evans. Dat is een, laten we zeggen, veel vrolijker boek: een autobiografisch boek van een jonge filosoof die altijd veel te streng voor zichzelf is geweest, en nu extatische ervaringen op gaat zoeken in religie, drugs, muziek, seksualiteit etc. Zijn punt is volgens mij dat je jezelf dat mag gunnen op een manier die voor jou passend is (…en dankzij zijn ervaringen hoef je al die extreme dingen niet zelf uit te proberen 😉
Nogmaals bedankt voor je reactie en heel veel geluk in dit nieuwe jaar gewenst!
Beste Bram,
allereerst wens ik je een goed, inspirerend jaar. Jij loopt jouw eigen pad, met je eigen uitdagingen, met je eigen talenten ook. Dank je wel dat je dat deelt. Ik heb bewondering voor jouw proces. Jij mag die drie dingen omarmen, verstand, lichaam, ziel. Geen afscheid nemen maar verbinden. Ander systeem, andere energie.
Dank je wel voor dit blog over lifelong learning. Dat geldt voor iedereen. De kunst is te durven ontdekken wat je (nu) te leren hebt en dan een goede ‘leermeester’ te kiezen (dat kan ook een situatie zijn, een ontmoeting).
In jouw boekenkast foto staat, als ik het goed lees, het Tibetaans boek van leven EN sterven. De uitdaging in leven is net zo groot als de uitdaging in sterven.
Ik ben een overlever. Ik heb alvleesklierkanker gehad. Ik word stil als ik hoor dat iemand in mijn omgeving is overleden aan kanker. Ik heb van veel lotgenoten afscheid genomen. Vaak voelt dat als pijnlijk, soms als oneerlijk. Waarom ik wel en een ander niet? Ik heb geen antwoord. Het is mijn opdracht om dit betekenis te geven en te leven.
De foto van het pad in het bos raakt me. Soms is het afscheid nemen, loslaten, niet meer vertrouwen op het gezelschap en de goede raad van de ander, maar op je eigen kompas, voeding, tempo. Voor mij met het vertrouwen dat ergens in de tijdruimte of hoe dat ook heten mag de paden weer bij elkaar komen. Dat kan een metafoor zijn, dat kan ook de een of andere vorm hebben.
Misschien is het als het labyrinth (van Chartres, bijvoorbeeld). Je loopt dicht bij elkaar, eigen pas, eigen pad, eigen bestemming. Je kunt je oefenen ervoor open te staan.
In de familie opstellingen/systeemtheorie wordt ervan uitgegaan dat je door bepaalde oefeningen en bepaalde vragen die verbinding, soms binding ervaarbaar kunt maken. Er open voor kunt staan.
Ik wens jou toe dat je open kunt staan voor jouw pad.
hartegroet,
Beste Joost,
Dankjewel voor je prachtige en openhartige reactie. Ik werd geraakt door wat je zei: “De uitdaging in leven is net zo groot als de uitdaging in sterven”. Dat is 100% waar. Ik ben zelf een groot deel van mijn leven onredelijk bang geweest voor ziekte en dood. Door het proces dat ik met Anna moest doorlopen (…of nee: waarvoor ik in feite gekózen heb door het met haar te doorlopen) heb ik o.a. ontdekt dat het niet zozeer een angst was om te sterven maar een angst om te léven. Dat was een belangrijk inzicht, een eerste stap.
Als ik je bericht lees, krijg ik de indruk dat jij een dergelijke angst om te leven niet (meer?) hebt. Er spreekt kracht en vertrouwen uit je woorden. Ook ik geloof dat die paden ergens, ooit weer naar elkaar toe kronkelen. Weet ik dat zéker? Nee, maar daarin durf ik inmiddels – zoals je zegt – te vertrouwen op mijn eigen kompas.
Ik heb nog veel te leren, maar zie uit naar het proces. Ik heb dan ook besloten om de opleiding waarmee ik samen met Anna begonnen ben, dit jaar af te maken. Je woorden hebben me erin gesterkt dat dat voor mij nu het juiste pad is.
Mijn oprechte dank daarvoor.
Bram was weer heel mooi om te lezen
Dankjewel 🙂 En fijn dat je zo’n trouwe lezer bent! Een heel gelukkig 2019 gewenst.
Maria,
Bram en al de volgers van de blog wens ik een goed, gezond 2019 toe.
Dankjewel Bram voor het delen van jou ervaringen in het laatste jaar dat jullie samen waren. Het geeft mij nieuwe inzichten, hoe ik mijn leven na de dood van mijn man,
gestalte kan geven. Zoeken naar balans en acceptatie.
Ook Joost Vriens wil ik bedanken voor zijn antwoord. Het geeft mij moed om zelf naar een manier te zoeken die bij mij past.
Beste Maria,
Dankjewel voor je reactie en voor het delen van je eigen leed. Het doet veel met me om te horen dat ik je via mijn verhaal misschien een héél klein beetje heb kunnen ondersteunen. Ik wil je op deze manier laten weten dat het andersom ook zo werkt: jouw bijdrage sterkt mij weer. En dat is, denk ik, wat mijn vrouw Anna steeds bedoelde met betekenisvol contact.
Ik ben ook blij dat je het opvat op die manier waarop ik het bedoelde: als een open uitnodiging om te zoeken naar een manier die bij jou past, en niet als een reclamepraatje voor systeemtheorie. Als ik één ding ontdekt heb, dan is het namelijk wel dat er weinig dingen zo persoonlijk zijn als je eigen proces van loslaten en rouwen. Laat niemand je vertellen hoe dat ‘hoort’ of wat ‘goed’ is.
Ook jou wens ik een fijn jaar toe vol mooie lessen en nieuwe ervaringen!